Νυχτερινο Τρενο για τη Λισαβονα

Ο Κ. Σ. γράφει για ένα σύγχρονο αριστούργημα…

Τίτλος: Νυχτερινό Τρένο για Λισαβόνα

Εκδόσεις: Ψυχογιός, 2006

Μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου

Όταν ξεκίνησα να διαβάζω το Νυχτερινό Τρένο για τη Λισαβόνα, μου δόθηκε η εντύπωση ότι πρόκειται για ένα δραματικό βιβλίο που δίνει ιδιαίτερο βάρος στην πλοκή και στις ανατροπές, όπως π.χ. θα γινόταν με ένα μυθιστόρημα μυστηρίου ή έντονης δράσης. Ωστόσο, ο τρόπος γραφής, το βάρος των λέξεων και η ενδοσκόπηση στην παραμικρή σκέψη των χαρακτήρων, γρήγορα με έκαναν να καταλάβω ότι πρόκειται για ένα βιβλίο όπου η πλοκή και οι τυχόν ανατροπές αποκτούν δευτερεύουσα σημασία.

Το βιβλίο ξεκινά με τον καθηγητή κλασικής φιλολογίας Ράιμουντ Γρεγκόριους  να πηγαίνει στο Λύκειο της Βέρνης όπου εργάζεται, όταν στο δρόμο συναντά μια αναστατωμένη γυναίκα έτοιμη να πηδήξει στο ποτάμι. Γοητευμένος από τον τρόπο που η γυναίκα μιλά τη μητρική της γλώσσα, τα πορτογαλικά, αποφασίζει εντελώς παρορμητικά να εγκαταλείψει το σχολείο, τη δουλειά του και τη χώρα του. Φεύγοντας από το σχολείο, θα περιπλανηθεί σε ένα τοπικό βιβλιοπωλείο όπου θα αγοράσει ένα πορτογαλικό βιβλίο σκέψεων και ιδεών, εν μέρει αυτοβιογραφικό. Μέσα από τις αράδες εκείνου του βιβλίου και του τρόπου με τον οποίο η γυναίκα πρόφερε την καινούρια γι΄αυτόν πορτογαλική γλώσσα, αυτόν, τον καθηγητή λατινικών που γνωρίζει την Βίβλο στα αρχαία ελληνικά και χειρίζεται άπταιστα τα εβραϊκά, μέσα από αυτές τις αράδες λοιπόν θα ξεκινήσει το ταξίδι του Γρεγκόριους:

«Όταν διαβάζω εφημερίδα, όταν ακούω ραδιόφωνο ή παρακολουθώ στο καφενείo τις κουβέντες των άλλων, νιώθω όλο και πιο συχνά δυσφορία, αηδία σχεδόν, με τις ίδιες πάντα λέξεις, που γράφονται και λέγονται ξανά και ξανά — χωμένες στις ίδιες πάντα εκφράσεις, στριμωγμένες στις ίδιες διατυπώσεις, στολισμένες στις ίδιες μεταφορές. Το χειρότερο είναι όταν αφουγκράζομαι τον εαυτό μου και διαπιστώνω ότι κι εγώ τα ίδια αυτά λόγια λέω. Είναι τόσο φριχτά τριμμένα από την αδιάκοπη χρήση, τόσο συνηθισμένα αυτά τα λόγια, τόσο φθαρμένα από τις αμέτρητες φορές που έχουν ειπωθεί. Έχουν άραγε ακόμα σημασία και νόημα; Η ανταλλαγή λέξεων, φυσικά, λειτουργεί· οι άνθρωποι επικοινωνούν, γελάνε, κλαίνε, παίρνουν αποφάσεις, πράττουν ανάλογα, ο σερβιτόρος φέρνει καφέ ή τσάι, όπως του έχουν παραγγείλει. Αλλά δεν είναι αυτό που ρωτώ. Το ερώτημα είναι: έχουν ακόμα τη δύναμη αυτές οι λέξεις να εκφράσουν σκέψεις;» (σελ. 51)

Καθώς παρακολουθούμε τις περιπλανήσεις του Γρεγκόριους στην σαγηνευτική Λισαβόνα γινόμαστε μάρτυρες μιας σταδιακής μεταμόρφωσης και ενός πνευματικού ταξιδιού που ξεδιπλώνεται με αργό, υπνωτικό ρυθμό.

Η γραφή του Πασκάλ Μερσιέ είναι αξιοζήλευτη. Προσωπικά μου θύμισε τη γραφή των μεγάλων Γερμανών λογοτεχνών. Ισορροπημένες προτάσεις χωρίς περιττά επίθετα, μία σχετική συμμετρία στις παραγράφους, διάλογοι που συχνά ξεφεύγουν από την κοινοτοπία της καθημερινής κουβέντας και μετατρέπονται σε φιλοσοφικούς στοχασμούς, άφθονα φιλοσοφικά ρητορικά ερωτήματα. Επιπλέον, ο συγγραφέας διακόπτει τη ροή του μυθιστορήματος για να παραχωρήσει αποσπάσματα από το πορτογαλικό βιβλίο που διαβάζει ο Γρεγκόριους. Πρόκειται για ένα βιβλίο σκέψεων και ιδεών, του οποίου τα αποσπάσματα αντιπαραθέτονται με τα τρέχοντα του μυθιστορήματος που διαβάζουμε εμείς. Έτσι, συχνά η δράση διακόπτεται και μας δίνεται η ευκαιρία να εντρυφήσουμε σε βάθος στα υπαρξιακά ζητήματα που απασχολούν τον Γρεγκόριους αλλά και τον συγγραφέα του βιβλίου που διαβάζει. Το γεγονός ότι τα περισσότερα από αυτά δίνονται σε μορφή ερωτημάτων μας κάνει έμμεσα να θέλουμε να δώσουμε μια απάντηση εμείς οι ίδιοι, κι έτσι μας δίνεται επιπλέον η δυνατότητα για μια προσωπική ενδοσκόπηση σε κάποια βασικά φιλοσοφικά επίπεδα.

Τα θέματα που παρουσιάζονται είναι αυτά της φιλίας, του έρωτα, της μνήμης, της νοσταλγίας, της απώλειας και, φυσικά, του θανάτου («Θα μπορούσαμε, επομένως, να ορίσουμε το φόβο του θανάτου ως το φόβο εκείνο που κυριεύει κάποιον όταν προβλέπει ότι δε θα μπορέσει να γίνει ο άνθρωπος ο οποίος στόχευε να γίνει… » – σελ. 268).  Κυρίως όμως, πρόκειται για την ανάγκη του καθενός να ψάξει νοήματα σε βαθύτατα προσωπικό επίπεδο. Απαντήσεις δεν δίνονται, όπως σε κάθε έργο τέχνης που παίρνει τον εαυτό του στα σοβαρά. Δεν πρόκειται άλλωστε ούτε για ανάλαφρη λογοτεχνία ούτε για βιβλίο αυτοβοήθειας.

Τέλος, να αναφερθώ και στον συγγραφέα, ο οποίος μου ήταν άγνωστος. Ο Πασκάλ Μερσιέ είναι Ελβετός φιλόσοφος και συγγραφέας. Έχει κάνει το διδακτορικό του πάνω στη φιλοσοφία του χρόνου και έκτοτε εργάζεται ως καθηγητής Φιλοσοφίας σε πανεπιστήμια στη Γερμανία. Το παρόν βιβλίο (Νυχτερινό Τρένο για τη Λισαβόνα) μόλις κυκλοφόρησε σε ταινία, αν και δεν μπορώ να φανταστώ πώς θα είναι η μεταφορά σε ταινία, μια και πρόκειται για ένα βιβλίο με αρκετό εσωτερικό διάλογο. Εν κατακλείδι, πρόκειται για ένα σημαντικό βιβλίο, από τα σπουδαιότερα (και ομορφότερα) δείγματα σύγχρονης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας που έχω πρόσφατα διαβάσει και δε θα ήταν υπερβολή να πω για μια ακόμα φορά ότι η γραφή του Μερσιέ μου θύμισε έργα μεγάλων Ευρωπαίων λογοτεχνών.

ΥΓ. Το βιβλίο το αγόρασα και το διάβασα εξ ολοκλήρου σε ηλεκτρονική μορφή. Αν και ογκώδες μυθιστόρημα, πρέπει να πω ότι η ανάγνωσή του με διευκόλυνε περισσότερο σε αυτή τη μορφή. Μάλιστα, δεν το διάβασα στον ηλεκτρονικό μου αναγνώστη, αλλά προτίμησα να το διαβάσω στον υπολογιστή και πραγματικά πιστεύω ότι, για μένα τουλάχιστον, αυτός είναι ο πιο άνετος τρόπος ανάγνωσης. Δε με κούρασε όπως ένα φυσικό βιβλίο που δεν μπορώ να το βολευτώ ούτε στα πόδια μου, ούτε στα χέρια μου για πολλή ώρα. Μου ήταν σαφώς πιο ξεκούραστο να έχω απέναντι μου την οθόνη του υπολογιστή, της οποίας το φωτισμό μπορείς να αυξομειώσεις, και να διαβάζω το κείμενο χωρίς να έχω ένα βιβλίο πάνω μου. Τέλος, να πω ότι βασικό πλεονέκτημα στο ηλεκτρονικό βιβλίο ήταν ότι μου πήρε μόλις μερικά δευτερόλεπτα να κάνω “αναζήτηση λέξεων” και να βρω χωρίς καθυστέρηση τα χωρία που ήθελα να παραθέσω στην παραπάνω κριτική.